Προφορική ιστορία: Όταν οι ανώνυμοι του παρελθόντος αποκτούν φωνή – Η «ιστορική αλήθεια» αλλιώς

Τα ιστορικά γεγονότα επηρέασαν κυρίως τους καθημερινούς ανθρώπους, εκείνους που τα ονόματά τους δεν συμπεριλαμβάνονται στις σελίδες των βιβλίων ιστορίας.

Αυτό το κενό έρχεται να συμπληρώσει η προφορική ιστορία, καθώς δίνει τη δυνατότητα στους… ανώνυμους του παρελθόντος να καταθέσουν το ιστορικό τους βίωμα, ένα βίωμα που δίνει συχνά απάντηση στο ποιος γράφει και ποιος διαμορφώνει την ιστορία.

Ειδικά, αν σκεφτούμε ότι η «ιστορική αλήθεια» είναι μια κατασκευή που σημαίνει ότι μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να γνωρίζουμε τα γεγονότα του παρελθόντος, η προφορική ιστορία αποτελεί εκείνη την αφήγηση που αναδεικνύει όψεις της πραγματικότητας τις οποίες παραβλέπει η «από θέση» ιστορία.

Νοηματοδοτεί διαφορετικά την Ιστορία

«Οι ιστορικοί δουλεύουμε με αρχεία, τα οποία κρατά η εξουσία, και από τα οποία απουσιάζουν οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα. Η προφορική ιστορία φέρνει στο ιστορικό προσκήνιο τις εμπειρίες και τα βιώματα των καθημερινών ανθρώπων. Δεν συμπληρώνει απλά την Ιστορία αλλά νοηματοδοτεί διαφορετικά τα ιστορικά γεγονότα», λέει στο CNN Greece, η ιστορικός και μέλος του συντονιστικού των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ), Τασούλα Βερβενιώτη.

«Η Ιστορία θα είχε δημοκρατικό έλλειμμα αν δεν συμπληρωνόταν με τις φωνές των απλών ανθρώπων. Το πιο σημαντικό είναι να καταλάβουμε ότι είναι απαραίτητο να διατηρήσουμε τη μνήμη γιατί χωρίς αυτήν δεν μπορούμε ούτε να κατανοήσουμε το παρόν ούτε να χτίσουμε το μέλλον», συμπληρώνει.

Συγκλονιστικές μαρτυρίες

Στην 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας με θέμα «ΓΥΝΑΙΚΕΣ – χωρίς υπότιτλο» (24-26/01) συμμετείχαν δεκαέξι ΟΠΙ από όλη την Ελλάδα.

Το εύρος των μαρτυριών, μεγάλο: από το επισκεπτήριο στο Επταπύργιο ή στις φυλακές του Γεντί Κουλέ όπως είναι γνωστότερο, τη βία εναντίον των γυναικών που χρησιμοποιήθηκε ως όπλο κατά την περίοδο του εμφυλίου και τη μετα-εμφυλιακή κοινωνία μέχρι τις γυναίκες ναυτικούς, τις σύγχρονες εκπαιδευτικούς εικαστικών, το άνοιγμα ενός καφενείου ύστερα από 50 χρόνια στη Σκλαβοπούλα Χανίων αλλά και τις «ανοικτές αυλές» στη Μάρπησσα Πάρου.

Το CNN Greece παρακολούθησε την πρώτη μέρα της διοργάνωσης, κατά τη διάρκεια της οποίας οι ομάδες που συμμετείχαν συγκέντρωσαν και κατέγραψαν μαρτυρίες από την περίοδο του εμφυλίου πολέμου και τα «πέτρινα χρόνια» που ακολούθησαν.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας παρουσίασαν συγκλονιστικές μαρτυρίες γυναικών αλλά και αντρών, μέσα από τις οποίες καταδεικνύεται ο ρόλος των γυναικών σε ιστορικές περιόδους, ένας ρόλος που «εμφανίζεται» στην Ιστορία μόνο όταν οι γυναίκες «μπαίνουν» στη ροή της ως άντρες, για παράδειγμα όταν παίρνουν τα όπλα, διαφορετικά ο ρόλος και τα βιώματά τους, συνήθως, αγνοούνται.

Οι γυναίκες μάνες, σύντροφοι και λοιπές συγγένισσες κρατουμένων σε φυλακές, κρατητήρια και στρατόπεδα-κολαστήρια ανέλαβαν την φροντίδα των παιδιών και των εναπομεινάντων οικογενειών, ενώ κατά τη διάρκεια των επισκεπτηρίων στήριζαν ηθικά και ψυχικά τους ίδιους τους κρατούμενους.

«Το μεσημέρι ήταν το “Ici Paris”, το βράδυ BBC. Καθόμουν εγώ με το μολύβι να γράφω, για να μπορέσω να τα αποστηθίσω, να τα πω την άλλη μέρα. Τα ραδιόφωνα, της κακιάς ώρας! Με κεραία που την έπιανε η γιαγιά μου. Αλλά ήταν παρηγοριά για τα παιδιά, να πούνε ότι “κάτι γίνεται, κάποιος ενδιαφέρεται γι’ αυτούς απ’ έξω”», λέει στην μαρτυρία της η Κ.Σ..

Η ομάδα του Επταπυργίου μεταφέρει μία συγκλονιστική εικόνα επισκεπτηρίου στις φυλακές του Γεντί Κουλέ. Υπό το άγρυπνο μάτι των φυλάκων, πίσω από ένα διπλό κενό περίπου 40 πόντων, ώστε να είναι αδύνατη η επαφή – σύμβολο περισσότερο του αποκλεισμού παρά της συνάντησης – λίγες λέξεις ανταλλάσσονται μεταξύ μίας μητέρας και ενός κρατούμενου:

– Τι κάνεις παιδί μου;
– Καλά είμαι μητέρα.

Με τη σειρά της η ΟΠΙ Αθήνας, μεταξύ άλλων, αναφέρθηκε στην «οικογενειακή ευθύνη», στο τίμημα που πλήρωναν συγγενείς εξόριστων και φυλακισμένων κατά την περίοδο του εμφυλίου.

«Στο χωριό τα ΤΕΑ (σ.σ. Τάγματα Εθνοφυλακής Αμύνης), οι χαφιέδες, η τρομοκρατία […] Στο σχολείο η δασκάλα μας ήταν ύποπτη γιατί τον αδελφό της τον είχαν κρεμάσει οι Γερμανοί στην πλατεία του Αγίου. Ερχόντουσαν και πιάνανε τη δασκάλα. Της έλεγαν “πρέπει να μας πεις τι σου λένε τα παιδιά, στο σχολείο αν κάνουν προσευχή, αν παν στην εκκλησία, γιατί εδώ είναι όλοι κομμουνιστές! Δεν πιστεύει κανείς σε Θεό, σε Χριστό και τα λοιπά” και η δασκάλα είπε “μα όλοι εδώ έχουνε εικόνες στα σπίτια τους, όλοι έρχονται το Πάσχα, τα Χριστούγεννα, τις Κυριακές, στις κηδείες, στα μνημόσυνα” και είπε ένας “Δεν μαρτυράει η πουτάνα!”», αναφέρει μία μαρτυρία.

Η ομάδα της Καστοριάς, από την άλλη, αναφέρθηκε σε αφηγήσεις έμφυλης βίας κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Μαρτυρίες – «γροθιά στο στομάχι», επιτρέψτε μας το δημοσιογραφικό κλισέ, αλλά μόνο έτσι μπορούν να περιγραφούν όσα ακούστηκαν.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αφήγηση της τότε 17χρονης Αναστασίας που αναφέρεται στο περιστατικό του ομαδικού βιασμού, του ακρωτηριασμού και εν τέλει της δολοφονίας μίας νεαρής βλαχόφωνης κοπέλας:

«Ακούσαμε τις κραυγές της αλλά δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Ποτέ δεν ξεχάσαμε αλλά έπρεπε να σιωπήσουμε» γιατί οι δράστες ήταν γνωστοί, λέει η Αναστασία. «Δεν τιμωρήθηκαν ποτέ. Ο φόβος και η ατιμωρησία κυριάρχησαν για χρόνια», προσθέτει.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας

Η δημιουργία των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) ξεκίνησε το 2011, στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην Κυψέλη. Μέχρι και το 2016 όλες οι ΟΠΙ βρίσκονταν στο λεκανοπέδιο, ενώ από το 2017 όλο και περισσότερες ομάδες δημιουργούνται εκτός Αθηνών.

Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) είναι αυτοφυείς, αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες και αποτελούν ένα δίκτυο με οριζόντια διασύνδεση σε ολόκληρη τη χώρα.

Εθελοντές και εθελόντριες των ομάδων συγκεντρώνουν προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που κατοικούν σε μια γειτονιά ή σε έναν ιστορικό τόπο. Οι βιωμένες αυτές εμπειρίες των «απλών» ανθρώπων δημιουργούν ένα αφήγημα που εκφράζει ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές δομές.

Όπως στο αριστούργημα του Ρέι Μπράντμπερι «Fahreneit 451» που διαδραματίζεται σε ένα δυστοπικό μέλλον, όπου τα βιβλία καίγονται από τη λογοκρισία και μια ομάδα επαναστατών αποφασίζει να τα απομνημονεύσει για να διασώσει τη γνώση, έτσι και τα μέλη των ΟΠΙ μέσω της δουλειάς που κάνουν καταφέρνουν να φέρουν στο φως πτυχές του παρελθόντος που μας είναι άγνωστες.

Δημιουργία βάσης δεδομένων

Κατά τη διάρκεια της πρώτης ημέρας της γιορτής, η Γενική Διευθύντρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, κ. Χρύσα Νικολάου, δήλωσε ότι όταν φτιαχτούν οι υποδομές της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας θα δημιουργηθεί μία βάση δεδομένων για προφορικές μαρτυρίες.

Μέχρι τότε, οι ΟΠΙ προσπαθούν να διαφυλάξουν τα οπτικοακουστικά αρχεία τους που αποτελούν ανεκτίμητο θησαυρό, ο οποίος θα πρέπει να καταστεί προσβάσιμος στο κοινό, στους ερευνητές και σε όλους τους ενδιαφερόμενους.