Φως σε μια «μαύρη» σελίδα της ιστορίας, την κυπριακή τραγωδία, ρίχνουν τα αποχαρακτηρισμένα ενημερωτικά δελτία που αφορούν τα τραγικά γεγονότα του Ιουλίου και Αυγούστου του 1974 στη Μεγαλόνησο, τα οποία μέχρι πρότινος ήταν απόρρητα διαβαθμισμένα έγγραφα και δόθηκαν στη δημοσιότητα από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών.
Πρόκειται για 58 πληροφοριακά δελτία που συνέταξε η ΕΥΠ στο διάστημα Ιουλίου – Αυγούστου 1974 που περιγράφουν την επαύριον του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου έως και του δεύτερου Αττίλα, την τουρκική κινητοποίηση, την μετάπτωση μονάδων εκπαιδεύσεως σε μονάδες κρούσης, τις μετακινήσεις των μονάδων. Ωστόσο παρατηρείται πώς λέξεις και φράσεις έχουν «σβηστεί».
Σ’ αυτά περιγράφονται το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου στην Κύπρο και η τουρκική εισβολή, λίγες ημέρες αργότερα. Αποτυπώνονται οι κινήσεις της γείτονος όπως οι καταδρομές στρατιωτικών από την Τουρκία στην Κύπρο, οι οποίοι αφού ολοκλήρωναν την αποστολή τους επέστρεφαν στην Τουρκία. Ακόμη περιγράφονται οι κινήσεις στρατευμάτων στα ελληνοτουρκικά σύνορα, τη στιγμή μάλιστα που είχε κηρυχθεί επιστράτευση στην Ελλάδα.
Σε έγγραφο του Α Κλάδου της ΚΥΠ με ημερομηνία 26 Ιουλίου του 1987 αναφέρεται η τηλεφωνική συνομιλία ενός υπολοχαγού με έναν υπαξιωματικό: «εις περιοχήν ΚΕΣΑΝΗΣ συγκεντρώθηκαν 3.000 άνδρες. 13 χιλιόμετρα της Γέφυρας Κήπων και νοτίως της οδού Κωνσταντινούπολης- ΥΨΑΛΑ παρατηρήθηκαν υπό ταξιδιώτη (!!) 40 περίπου RΕΟ, 17 άρματα και 10 περίπου δίδυμα αντιαεροπορικά πυροβόλα και 3 RΕΟ, έμφορτα δι υλικών γεφυροκατασκευής».
Είναι η πρώτη φορά που η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών προχωρά στον αποχαρακτηρισμό απόρρητων πληροφοριακών δελτίων και σύμφωνα με τον διοικητή Θεμιστοκλή Δεμίρη θα υπάρξουν και άλλες, αντίστοιχες πρωτοβουλίες.
Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από την μελέτη των δελτίων είναι ότι η ΕΥΠ επεσήμανε τις τουρκικές προετοιμασίες για απόβαση στην Κύπρο αλλά οι προειδοποιήσεις της αγνοήθηκαν από το καθεστώς.
Όπως προκύπτει από το αρχειακό υλικό η Χούντα του Ιωαννίδη γνώριζε πώς επίκειται τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Η Χούντα του Ιωαννίδη ήταν το δικτατορικό καθεστώς το οποίο, στις 25 Νοεμβρίου 1973, με πραξικοπηματικό τρόπο, ανέτρεψε τη Χούντα των Συνταγματαρχών η οποία κυβερνούσε την Ελλάδα από το 1967. Το καθεστώς έπεσε στις 23 Ιουλίου του 1974, μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Το καθεστώς των Αθηνών επιζητούσε μία εθνική επιτυχία. Εκτιμούσε πώς αν έβγαζε από το κάδρο τον Μακάριο θα είχε ως αποτέλεσμα την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, χωρίς την παρέμβαση της Τουρκίας, όπως προβλεπόταν στη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960.
Η Τουρκία απειλούσε με εισβολή και τα σχέδια περι διχοτόμησης της νήσου να αποτυπώνονται σε επίπεδο ηγετών. Στις 15 Ιουλίου 1974 εκδηλώθηκε το πραξικόπημα στην Κύπρο, από την Εθνική Φρουρά με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο να διαφεύγει προς την Πάφο και τον Νίκο Σαμψών να αναλαμβάνει την προεδρία που στη συνέχεια ανακήρυξε την “Ελληνική Δημοκρατία της Κύπρου”. Στις 19 Ιουλίου , όταν ο Μακάριος όταν έφτασε στη Νέα Υόρκη, για τη σύσκεψη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ κατήγγειλε τη χούντα των Αθηνών για εισβολή.
«Γνώριζαν για την τουρκική εισβολή»
Δείτε το αποχαρακτηρισμένο έγγραφο
Το πληροφοριακό δελτίο της 16ης Ιουλίου 1974 αναφέρεται χαρακτηριστικά στη στρατιωτική προετοιμασία της Τουρκίας: «Τέθηκαν σε επιφυλακή μονάδες της Νοτίου Τουρκίας, η 39η Μεραρχία Πεζικού (Αλεξανδρέττα) ετέθη σε κατάσταση επαγρύπνισης. Παρατηρείται ιδιαίτερη κίνηση στο Τουρκικό Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων και τα Αρχηγεία των Κλάδων».
Δείτε το αποχαρακτηρισμένο έγγραφο
Στο πληροφοριακό δελτίο της 17/7/1974 υπογραμμίζεται ότι «η 39η Μεραρχία Πεζικού συμπλήρωσε την προετοιμασία της για αποβατική δράση στην Κύπρο, η οποία άλλωστε αποτελεί και τη κύρια αποστολή της και αναμένει διαταγές».
Όλες οι «Μονάδες πρώτου Κλιμακίου της Α και Β Στρατιάς όπως επίσης και οι Μονάδες κομμάντος (Μπολού) και Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών (Καισάρεια) εθέτησαν σε συναγερμό» όπως προκύπτει από το πληροφοριακό δελτίο της 19/7/1974.
Δείτε το αποχαρακτηρισμένο έγγραφο
Στις 20 Ιουλίου του 1974, τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις πραγματοποίησαν με πλωτά και εναέρια μέσα, παράνομη εισβολή, στο βόρειο τμήμα του νησιού. Αποτέλεσμα του Αττίλα, που ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1974 ήταν να βρίσκεται, ως σήμερα, το 36% του κυπριακού εδάφους υπό παράνομη τουρκική κατοχή.
Παράλληλα στο ημερήσιο δελτίο πληροφοριών της ΚΥΠ της 14ης Αυγούστου 1974 γίνεται αναφορά περί «Ελληνο-τουρκικού πολέμου» με το έγγραφο να αναφέρει χαρακτηριστικά: «Άπας ο Τουρκικός και Τ/Κ τύπος της 13/8/74 αναφέρεται εις την αποτυχίας της Διασκέψεως της Γενεύης και ομιλεί ευθέως περί επικειμένου Ελληνο-Τουρκικού πολέμου. Εμφανής είναι η υπό τούτου (τύπου) καταβαλλόμενη προσπάθεια δημιουργίας πολεμικού κλίματος (δημοσίευσης Εθνικού Ύμνου, ποιημάτων πολεμικού περιεχομένου (..) Σχόλιον: Εκτιμάται ότι τόσος η Λιβύη όσο και το Ιράκ θα συνεχίσουν να χορηγούν καύσιμα και ενδεχομένως λοιπήν βοήθειαν προς την Τουρκίαν.
Εις ό,τι αφορά την Σ. Αραβίαν εις περίπτωσιν συρράξεως μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας υφίστανται σοβαροί ενδοιασμοί εάν θα συμπαρασταθή εις την Τουρκίαν, δεδομένου ότι αι σχέσεις των δύο χωρών δεν δύνανται να θεωρηθούν ως λίαν εγκάρδιοι καίτοι κατά το τελευταίον διάστημα έχουν κάπως εξομαλυνθή».
Δείτε το αποχαρακτηρισμένο έγγραφο
Η Κυπριακή Υπηρεσία Πληροφοριών δεν ήταν ενήμερη
Σύμφωνα με τα στοιχεία προκύπτει πως η Κυπριακή Υπηρεσία Πληροφοριών (ΚΥΠ) δεν ήταν ενήμερη για το σχεδιασμό του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 1974 εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακαρίου, για την επιστράτευση.
Σε έγγραφο του Α Κλάδου αναφέρεται ότι «εις περιοχήν αμέσως Ανατολικώς Κεσσάνης, εντός χαράδρας, ευρίσκεται χώρος επιστρατεύσεως της 4ης ΜΠ. Ανώτεροι αξιωματικοί του Β΄ ΣΣ εις συνομιλίαν των ανέφεραν περί γενικής επιστρατεύσεως ως και περί ταξιαρχίας, εις ήν παρουσίσθησαν 127 οπλίται και αναμένονται έτεροι 357».
Ο τότε αρχηγός της ΚΥΠ, στρατηγός Λάμπρος Σταθόπουλος, δήλωσε στην κατάθεσή του στη Βουλή στον Φάκελο της Κύπρου (Τόμος ΙΒ.2024) ότι η ΚΥΠ δεν είχε την παραμικρή ενημέρωση για το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου.
Στο απόρρητο Ημερήσιο Δελτίο Πληροφοριών επί Κύπρου – Τουρκίας της ΚΥΠ το πραξικόπημα της χουντικής κυβέρνησης Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου που έλαβε χώρα στις 15 Ιουλίου 1974 περιγράφεται χαρακτηριστικά « «στρατιωτικά τμήματα της Εθνοφρουράς, υποστηριζόμενα υπό τεθωρακισμένων, επετέθησαν εναντίον του Προεδρικού Μεγάρου. Η Προεδρική Φρουρά, ενισχυθείσα υπό τμημάτων του Εφεδρικού Σώματος της Αστυνομίας, προέβαλεν αντίστασιν. (…) Εκ του ΡΙΚ, το οποίον κατελήφθη υπό της Ε/Φ (σ.σ. Εθνοφρουράς), μετεδόθη διάγγελμα ταύτης, εις ο ανεφέρετο ότι ο Μακάριος είναι νεκρός».
Μετά το πραξικόπημα, « τα Δελτία Πληροφοριών επιβεβαιώνουν την υπόθεση που έχει διατυπωθεί ότι η ΚΥΠ επισήμανε με επάρκεια και αρκετή ακρίβεια τις τουρκικές προετοιμασίες για πολεμική σύγκρουση και απόβαση στην Κύπρο (βλ. τα Δελτία της 17ης, 18ης και 19ης Ιουλίου), αλλά οι προειδοποιήσεις της αγνοήθηκαν από το καθεστώς», όπως αναφέρει σε σημείωμά του ο καθηγητής του ΕΚΠΑ, Ευάνθης Χατζηβασιλείου.
Η απόφαση πίσω από τη δημοσιοποίησή των απόρρητων εγγράφων
Η απόφαση για τη δημοσιοποίησή τους ήρθε ως μέρος της πολιτικής της ΕΥΠ για τη διαφάνεια και την ιστορική καταγραφή των κρίσιμων γεγονότων που αφορούν την εθνική ασφάλεια.
Σύμφωνα με την ΕΥΠ «πρόκειται ουσιαστικά για ένα ημερολόγιο εξελίξεων μιας τραυματικής περιόδου της ιστορίας του Ελληνισμού, όπως καταγράφηκαν στη βάση των πληροφοριών της Υπηρεσίας τότε, το οποίο πλέον είναι στη διάθεση των ιστορικών, αλλά και κάθε ενδιαφερομένου, για μελέτη, άντληση στοιχείων και εξαγωγή συμπερασμάτων. Και που ακόμα και η απλή ανάγνωσή του, παρά τη χρονική απόσταση που έχει μεσολαβήσει, σε πολλά σημεία εντυπωσιάζει αλλά και προκαλεί έντονα συναισθήματα».
Ο καθηγητής του ΕΚΠΑ, Ευάνθης Χατζηβασιλείου υπογραμμίζει στο σημείωμά του πώς στις αρχές Ιουλίου, γίνονται διαδοχικές και εκτενείς αναφορές και σε πολλά άλλα θέματα, όπως «το μείζον ζήτημα της αμερικανοτουρκικής διαμάχης σχετικά με την τουρκική παραγωγή οπίου, ή η (τότε νέα) πολιτική της Άγκυρας να αμφισβητεί την ελληνική υφαλοκρηπίδα. Είναι μια περίοδος κατά την οποία δεν έχει ξεκινήσει η κρίση στην Κύπρο» χαρακτηρίζοντας ως μελαγχολική σκεψη «το συμπέρασμα που δυστυχώς αβίαστα εξάγεται, ότι δηλαδή η Τουρκία κινητοποιήθηκε και προετοιμάστηκε πολύ καλύτερα από ό,τι συνέβη με την αψυχολόγητη και καταστροφική ελλαδική «γενική» επιστράτευση που οδήγησε στην κατάρρευση των δομών του ελληνικού στρατού μέσα σε μια ημέρα στις 20 Ιουλίου».
