Η άνιση μεταχείριση των γυναικών σε ισλαμικές χώρες απορρέει συχνά από τη θρησκεία. Στο Αφγανιστάν ειδικοί επιχείρησαν μία άλλη προσέγγιση, κηρύττοντας την ισότητα με επιχειρήματα από το Κοράνι.
Στην αρχή έπρεπε να επιδείξουν προσοχή. Οι άνδρες-ιμάμηδες, θρησκευτικοί λόγιοι ή εκπρόσωποι των Ταλιμπάν, έπρεπε να πειστούν, ώστε να δώσουν το πράσινο φως για συζητήσεις με γυναίκες από τη γειτονιά, την πόλη, την επαρχία. Δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους, συνεπώς μόνο και μόνο το να επιχειρήσουν να γεφυρώσουν την απόσταση μεταξύ των δύο φύλων ήταν κάτι που έπρεπε να διαχειριστούν με ευαισθησία, εξηγεί η Έλινορ Ζέινο, διευθύντρια του Ιδρύματος Κόνραντ Αντενάουερ στην Καμπούλ μέχρι τον περασμένο Αύγουστο, όπως επισημαίνεται σε σχετικό δημοσίευμα της Deutsche Welle.
Οι συζητήσεις υπό την αιγίδα του ιδρύματος άρχισαν το 2020 με την ίδρυση της οργάνωσης γυναικών «Αφγανές Γυναίκες, Διαμεσολαβητές της Ειρήνης». Λίγους μήνες αργότερα πραγματοποιήθηκε σε ξενοδοχείο της Καμπούλ η πρώτη εκδήλωση με 80 συμμετέχοντες, ανάμεσά τους 20 θρησκευτικοί λόγιοι και φύλαρχοι από διάφορες επαρχίες. Είχαν προηγηθεί συζητήσεις σε μικρότερο κύκλο. Ακολούθησαν επτά ανάλογες εκδηλώσεις, οι περισσότερες στην Καμπούλ. Η τελευταία έγινε τον περασμένο Μάιο, τρεις μήνες πριν από την επιστροφή των Ταλιμπάν στην εξουσία.
Ομοιότητες που εκπλήσσουν
Κατά την πρώτη συνάντηση «οι άνδρες ήταν από τη μία περίεργοι, από την άλλη συγκρατημένοι», θυμάται η Ζέινο. Ο σκοπός ήταν γυναίκες και άνδρες να μιλήσουν για τις δικές τους εμπειρίες και στο τέλος να προτείνουν πιθανές τροποποιήσεις στη συμπεριφορά του ενός φύλου έναντι του άλλου. Με γνώμονα το Ισλάμ οι δύο πλευρές προσπάθησαν να φανταστούν ένα κοινωνικό σύστημα που να ανταποκρίνεται μεν στις απαιτήσεις της ισλαμικής παράδοσης, αλλά να σέβεται το συμφέρον και τις προοπτικές των γυναικών περισσότερο απ ό,τι σήμερα.
«Σε αυτή τη βάση αρχίσαμε να καταπιανόμαστε με γενικά θέματα, τα οποία αφορούν και τις δύο πλευρές», συνεχίζει η Ζέινο φέρνοντας ως παράδειγμα τη διαφθορά ή τον θάνατο συγγενών τα προηγούμενα χρόνια. «Και οι δύο πλευρές έχουν χάσει συγγενείς και έχουν υποφέρει από αυτό», εξηγεί και προσθέτει πως «στη συζήτηση επί του θέματος οι συμμετέχοντες διαπίστωσαν ότι έχουν περισσότερες ομοιότητες απ ό,τι πίστευαν».
Το έδαφος ήταν πλέον πρόσφορο για συζητήσεις που αφορούσαν πρωτίστως τις γυναίκες. Σε αυτό το στάδιο απαιτούνταν ιδιαίτερη ευαισθησία, αλλά και εξοικείωση με τις θεολογικές πηγές και ειδικά με το Κοράνι, έτσι ώστε οι γυναίκες να είναι σε θέση να επιχειρηματολογήσουν με αυτοπεποίθηση ανατρέχοντας σε θρησκευτικά κείμενα.
Μια άλλη σημαντική παράμετρος ήταν η απουσία αφγανών γυναικών της διασποράς. «Ο λόγος είναι ότι οι γυναίκες που έχουν ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα στο εξωτερικό συνήθως δεν αναγνωρίζονται από τους άνδρες και θεωρούνται εκπρόσωποι της Δύσης», διευκρινίζει η Ζέινο. «Επιπλέον, οι Αφγανές που ζουν στη χώρα έχουν τις ρίζες τους στην κοινωνία και είναι εξοικειωμένες με τα προβλήματά της» αναφέρει.
«Ισλαμικός φεμινισμός»
Η πρωτοβουλία του ιδρύματος χρησιμοποιεί την προσέγγιση ενός κινήματος που αγωνίζεται για τα δικαιώματα των γυναικών με βάση το Ισλάμ και είναι γνωστό ως «φεμινιστικό Ισλάμ» ή «Ισλαμικός φεμινισμός». Η ερμηνεία των δικαιωμάτων των γυναικών από το κίνημα αυτό αντιστοιχεί στον τρόπο, με τον οποίο αυτά είναι κωδικοποιημένα στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Η διαφορά του φεμινιστικού Ισλάμ δεν έγκειται στο περιεχόμενο, αλλά στο σκεπτικό. Με άλλα λόγια, τα δικαιώματα των γυναικών δεν απορρέουν από το φυσικό δίκαιο ή από μια καθολική ηθική, αλλά από το Ισλάμ.
Πράγματι πολλά χωρία του Κορανίου θα μπορούσαν να ερμηνευθούν με όρους ισότητας, λέει ο Μιλάντ Καριμί, αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Ισλαμικής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μύνστερ. Οι πρώτοι στίχοι της τέταρτης σούρας, ότι ο Θεός δημιούργησε τα ανθρώπινα όντα -αρσενικά και θηλυκά- από ένα ον, είναι χαρακτηριστικοί. «Από αυτό το εδάφιο μπορεί να εξαχθεί μια αρχή ισοδυναμίας και επομένως ισότητας» αναφέρει. Με βάση το Κοράνι, το φεμινιστικό Ισλάμ αμφισβητεί τις επικρατούσες ερμηνείες του Κορανίου. «Φυσικά, αυτά γράφτηκαν από άνδρες για άνδρες. Οι φεμινιστικές ερμηνείες είναι αντίθετες με τη θρησκευτική ερμηνεία» λέει ο θεολόγος.
Η κοινωνιολόγος Χούμα Γος, μέχρι πρότινος καθηγήτρια Γυναικείων Σπουδών στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο, πιστεύει ότι η προσέγγιση του φεμινιστικού Ισλάμ είναι το μόνο λογικό πλαίσιο διεξαγωγής διαλόγου με το κρατικό και θρησκευτικό κατεστημένο. «Δεδομένου ότι τα περισσότερα θεοκρατικά κράτη δε βασίζονται σε κοσμικές αρχές, δεν είναι ρεαλιστικό και δεν έχει νόημα από στρατηγικής άποψης να βγάλουμε τα δικαιώματα των γυναικών από αυτό το πλαίσιο», λέει. Σε χώρες όπως το Αφγανιστάν, όπου η επικρατούσα κοσμοθεωρία απορρέει από τη θρησκεία, οι φεμινιστικές ανησυχίες πρέπει να δικαιολογηθούν με αντίστοιχους όρους για να γίνουν κατανοητές και να ληφθούν σοβαρά υπόψη από τους θρησκευτικούς ηγέτες.
Τα δικαιώματα των γυναικών και ο παράγοντας Ταλιμπάν
Η ανάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν σήμανε το τέλος του προγράμματος. Η Χούμα Γος θεωρεί ότι ακόμη και υπό το ζυγό τους η συζήτηση γύρω από τα δικαιώματα των γυναικών πρέπει να συνεχιστεί, «με ισλαμική διατύπωση των ζητημάτων», κατά τα πρότυπα αντίστοιχων πρωτοβουλιών στο Ιράν που είχαν ως αποτέλεσμα να παραχωρηθούν στις γυναίκες κάποια δικαιώματα. Πρόκειται, κατά την ίδια, για μια «αναγκαία στρατηγική στα θεοκρατικά κράτη». Αντίστοιχα παραδείγματα στο Πακιστάν ή στις μουσουλμανικές κοινότητες της Ινδίας υπενθυμίζει και ο Μιλάντ Καριμί. Αναγνωρίζοντας ότι δεν υπάρχει απόλυτη ισότητα, λέει ότι «τουλάχιστον οι γυναίκες συμμετέχουν σε ένα βαθμό στη δημόσια ζωή».
Μέχρι τον Αύγουστο του 2021 και την επιστροφή των Ταλιμπάν οι γυναίκες είχαν προλάβει να «περιγράψουν στους άνδρες τα δεινά τους υπό συνθήκες διακρίσεων», λέει η Έλινορ Ζέινο. «Ήθελαν περισσότερη εκπαίδευση, μεγαλύτερο ρόλο στα κοινά, καθώς και προστασία από τη βία, σεξουαλική και άλλης μορφής». Στην επόμενη φάση ήθελαν να ζητήσουν από τους θρησκευτικούς λογίους να αναδείξουν και να καταδικάσουν αυτές τις συνθήκες, όμως οι δραματικές εξελίξεις έβαλαν τέλος στα σχέδιά τους.
Ενώ η ίδια εκφράζει την επιθυμία της οι συζητήσεις αυτές να συνεχιστούν, δεν τρέφει αυταπάτες. «Οι περισσότεροι Ταλιμπάν συνεχίζουν να υιοθετούν μια ακραία ερμηνεία του Ισλάμ», σημειώνει, υπενθυμίζοντας περιπτώσεις οικογενειών που πάντρεψαν τις κόρες τους με Ταλιμπάν, ώστε να επιβιώσουν χάρη στην προίκα, την οποία παραδοσιακά στο Αφγανιστάν προσφέρουν οι άνδρες. «Σε τέτοιες συνθήκες, το Ισλάμ όπως το αντιλαμβάνονται οι Ταλιμπάν δεν αποτελεί μέρος της λύσης, αλλά μέρος του προβλήματος», αναφέρει.
